सन् २०१७ मा विश्वव्यापी परामर्श प्रमुख म्याकिन्सेले एक रिपोर्टमा भ्रष्टाचारलाई चीन–अफ्रिका साझेदारीलाई दीर्घकालीन रूपमा दिगो बनाउनको लागि सम्बोधन गर्नुपर्ने सबैभन्दा ठूलो पीडाको रूपमा उल्लेख गरेको थियो ।

रिपोर्टका अनुसार, ६०% देखि ८७% चिनियाँ फर्महरूले अफ्रिकामा व्यापार लेनदेनको सम्बन्धमा इजाजतपत्र प्राप्त गर्न घूस वा “टिप्स’ दिएको खुलासा गरेको छ । रिपोर्टले के उल्लेख गरेको छ भने भ्रष्टाचार समस्या यी देशहरूमा एक दुष्चक्र हो – जुन अफ्रिकी र चिनियाँ दुवै पक्षको धारणाबाट खुवाइएको छ ।

त्यसबेलादेखि विषयहरू थोरै परिवर्तन भएको देखिन्छ र चिनियाँ फर्महरूले अफ्रिकामा परियोजना र व्यवसायहरूका लागि बोलपत्र र इजाजतपत्रहरू जित्नका लागि भ्रष्टाचार र ‘अन्डरह्यान्ड’ सम्झौताहरू गर्न जारी राख्छन् । दक्षिण अफ्रिकाको न्यायिक आयोगअन्तर्गतको जोन्डो आयोगको प्रतिवेदन (भाग–२) मा चिनियाँ कम्पनीहरूले दक्षिण अफ्रिकामा भ्रष्टाचार गरेको प्रमाण उल्लेख गरिएको थियो । त्यसबेलादेखि विषयहरू थोरै परिवर्तन भएको देखिन्छ र चिनियाँ फर्महरूले अफ्रिकामा परियोजना र व्यवसायहरूका लागि बोलपत्रहरू र इजाजतपत्रहरू जित्नका लागि भ्रष्टाचार र ‘अन्डरह्यान्ड’ सम्झौताहरू गर्न जारी राख्छन् ।

न्यायाधीश रेमण्ड जोन्डोको अध्यक्षतामा रहेको आयोगले चाइना नर्थ रेलवे (सीएनआर) र चाइना साउथ रेलवे (सीएसआर) परियोजनाको बोलपत्र जित्नका लागि भ्रष्ट अभ्यासमा संलग्न रहेको पाए । यो मामिला दक्षिण अफ्रिकालाई रेलवे लोकोमोटिभको आपूर्तिको लागि २०१५को टेन्डर बिडसँग सम्बन्धित छ ।

जोन्डो आयोगको रिपोर्टले के खुलासा गरेको भने (सीएनआर) र (सीएसआर)को शाखा चाइना रेलवे रोलिङ स्टक कर्पोरेशन (सीआरआरसी) ले ट्रान्सनेट अधिकारीहरू र राजनीतिक नेताहरूलाई किकब्याक दिएको छ । ट्रान्सनेट एसओसी लिमिटेड एक ठूलो दक्षिण अफ्रिकी रेल, पोर्ट र पाइपलाइन कम्पनी हो, जसको मुख्यालय जोहानेसबर्गमा छ । ट्रान्सनेट दक्षिण अफ्रिकी रेलवे र बन्दरगाहहरूको सञ्चालनको व्यवसायिक एकाइहरूमा पुनर्संरचना गरेर २०१८ मा गठन गरिएको हो ।

जोन्डो आयोगको प्रतिवेदन अनुसार किकब्याकहरू (सीआरआरसी) को स्थानीय सहायक कम्पनीहरू, (सीएनआर) रोलिङ स्टक, दक्षिण अफ्रिका मार्फत् पठाइएको थियो । प्रतिवेदनले किकब्याक सम्झौतासँग सम्बन्धित केही अन्य चिनियाँ कम्पनीहरू पनि उल्लेख गरेको छ, जस्तै, सीएनआर (हङ्गकङ्ग) कम्पनी लिमिटेड, सीआरआरसी (हङ्गकङ्ग) कम्पनी लिमिटेड र सीएन आर Dalian Locomotive and Rolling Stock Company Limited । प्रिटोरियामा चिनियाँ राजदूतले दक्षिण अफ्रिकी विदेश कार्यालयलाई जोन्डो आयोगको प्रतिवेदन र राष्ट्रपति रामाफोसाले स्वीकार गरेकोमा आफ्नो देशको छवि घटेको आरोप लगाउँदै आफ्नो असन्तुष्टि व्यक्त गरे । राज्यका अंगहरू लगायत सार्वजनिक क्षेत्रमा राज्य कब्जा, भ्रष्टाचार र ठगीको आरोपमा छानबिन गर्ने न्यायिक आयोगलाई जोन्डो आयोग वा राज्य कब्जा आयोग भनिन्छ । सार्वजनिक छानबिन आयोगको स्थापना जनवरी २०१८ मा भएको थियो । आयोगका प्रतिवेदनका चार भाग सार्वजनिक वित्त व्यवस्थापन ऐनको अनुसूची २ मा सूचीकृत २१ ठूला सरकारी स्वामित्वका निकायले ठेक्का र टेन्डर दिने क्रममा भ्रष्टाचार गरेको अभियोगमा आयोगले अनुसन्धान गर्नुपर्ने थियो । आयोगको दोस्रो प्रतिवेदन सरकारी स्वामित्वको रेल एकाधिकार ट्रान्सनेटसँग सम्बन्धित छ ।

विस्तारको शृङ्खला पछि, आयोगले राष्ट्रपति रामाफोसाको गवाहीमा अगस्ट २०२१ मा आफ्नो सुनुवाइ सम्पन्न ग¥यो र त्यसपछि डिसेम्बर २०२१ मा आयोगको म्याद सकिएपछि थप ३ महिनाको म्याद थपियो । आयोगको प्रतिवेदनको भाग–२ प्रकाशित १ फेब्रुअरी, २०२२ मा १२५९ लोकोमोटिभहरूको खरिदमा भ्रष्टाचारमा सीएसआर, सीएनआर जनरल इलेक्ट्रिक र बम्बार्डियर यातायातको संलग्नता औंल्यायो । अनुसन्धानको निष्कर्षले यो पनि पत्ता लगायो कि पूर्व राष्ट्रपति जैकब जुमाले सियाबोंगा गामालाई सीईओको रूपमा नियुक्त गर्न खोजेका थिए जसले ट्रान्सनेटमा भ्रष्ट अभ्यासहरूको “इच्छा सक्षमकर्ता‘ को रूपमा सेवा गरेका थिए ।

दक्षिण अफ्रिकाका प्रमुख शहरहरू, विशेष गरी जोहानेसबर्ग र प्रिटोरियामा चिनियाँ कम्पनीहरू र कर्मचारीहरू विरुद्ध विरोध प्रदर्शन र जुलुसहरू प्रायः हुन्छन् । दक्षिण अफ्रिकामा चिनियाँ कम्पनीहरूको श्रम मामिलाहरूमा आन्तरिक अनुपालन ढाँचा र संवेदनशीलता कमजोर छ र त्यसैले तिनीहरू भ्रष्टाचार र स्थानीयहरूको शोषणमा संलग्न हुन्छन् भन्ने व्यापक धारणा छ ।

चिनियाँ कम्पनीहरूले अफ्रिकी देशहरूमा टेन्डर जित्न भ्रष्ट र ‘अन्डरह्यान्ड’ अभ्यासहरूको सहारा लिएका छन् । यद्यपि, तिनीहरूमध्ये धेरै थोरै प्रकाशमा आएका छन् किनभने अफ्रिकामा व्यापार गर्ने चिनियाँ कम्पनीहरू संलग्न रहेको अफ्रिकी घूसखोरी विरोधी प्रवर्तन वास्तवमा अवस्थित छैन । केन्या, मोजाम्बिक र दक्षिण अफ्रिका लगायतका केही अफ्रिकी देशहरूले उनीहरूको घुसखोरी कानून परिमार्जन गरेका छन् । यी आशाजनक घटनाक्रमहरूको बावजुद, महाद्वीपमा विद्यमान कानूनहरूको कार्यान्वयन कमजोर छ ।

सन् २०१८ मा अफ्रिकामा चिनियाँ लगानी ५.४ बिलियन अमेरिकी डलर थियो, जुन २०१९ मा २.७ बिलियन अमेरिकी डलरमा झ¥यो । ।  कोभिड–१९ महामारीको बावजुद २०२० मा ४.२ बिलियन अमेरिकी डलरमा झरेको थियो । एक अनुमान अनुसार त्यहाँ १४० मध्यम आकारको वा ठूला चिनियाँ कम्पनीहरूले अफ्रिकामा १३ बिलियन अमेरिकी डलरको संयुक्त लगानीमा सन् २०१६ मा करिब ३०,००० दक्षिण अफ्रिकीहरूलाई रोजगारी दिएका थिए ।

दक्षिण अफ्रिकामा चिनियाँ कम्पनीहरूको बढ्दो उपस्थितिलाई शङ्काको दृष्टिले हेरिनेछ, जबसम्म तिनीहरूले स्थानीय कानूनहरूको पालना सुनिश्चित गर्दैनन् । यसका लागि दक्षिण अफ्रिकाका अधिकारीहरूले चिनियाँ दबाब वा प्रलोभनमा जानुहुँदैन ।

—एजेन्सीहरुको सहयोगमा